Simon van der Aa

Sinds de invoering van de levenslange gevangenisstraf roept deze straf een voortdurend debat op. Aan de ene kant is het van belang dat de samenleving beschermd wordt tegen recidive van gevaarlijke criminelen, maar aan de andere kant is het de vraag hoe menselijk het is om iemand tot zijn dood op te sluiten. Het symposium van Simon van der Aa dat plaatsvond op 27 februari 2025 stond in het teken van de levenslange gevangenisstraf waarbij meerdere sprekers verschillende facetten van dit onderwerp belichten. Dit artikel sluit daarbij aan door een overzicht te geven van de ontwikkeling van de levenslange gevangenisstraf in Nederland en aandacht te schenken aan de huidige discussie die hierover wordt gevoerd. 

De levenslange gevangenisstraf in Nederland

In 1870 is de levenslange gevangenisstraf ter vervanging van de toen nog geldende doodstraf als zwaarste straf ingevoerd. Tijdens het debat tussen het parlement en de Minister van Justitie werden meerdere bezwaren tegen de levenslange straf aangevoerd, waaronder dat het levenslang opsluiten van iemand zwaarder werd geacht dan de doodstraf. Het voornaamste bezwaar was dat de straf het gedrag van de veroordeelde niet gunstig kan beïnvloeden omdat er niets meer te verliezen is. De Minister van Justitie achtte de levenslange gevangenisstraf aanvaardbaar, zolang de mogelijkheid van gratie als middel tot verkorting van de straf bleef bestaan. Gratie door de Koning is nog steeds de enige manier om de levenslange straf daadwerkelijk te verkorten.[1] Een levenslange gevangenisstraf wordt niet zomaar opgelegd, alleen in het geval van zeer ernstige misdrijven zal de rechter iemand tot levenslang veroordelen. Misdrijven die hiervoor in aanmerking komen zijn het plegen van meerdere moorden, het plegen van een aanslag op de Koning of de regering en het plegen van een terreurdaad. [2]

In beginsel is levenslang in Nederland ook echt levenslang.[3] De vraag is of dit verenigbaar is met fundamentele mensenrechten. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (hierna: EHRM) heeft in de zaak Vinter/Verenigd Koninkrijk geoordeeld dat een levenslange gevangenisstraf onder bepaalde omstandigheden kan leiden tot een schending van Artikel 3 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (hierna: EVRM), het verbod op martelingen of inhumane en vernederende behandelingen of bestraffingen. Dit is het geval indien er geen recht op een rechterlijke heroverweging van de straf bestaat en wanneer er geen enkel realistisch uitzicht op vrijlating is.[4] Het Hof heeft verder bepaald dat binnen 25 jaar na oplegging van de straf getoetst moet worden of de veroordeelde zodanig veranderd is en een zodanige vooruitgang is geboekt in zijn of haar resocialisatie dat verdere tenuitvoerlegging van de levenslange straf niet langer is gerechtvaardigd.[5] 

Nederland is ook gebonden aan het EVRM en heeft daarom na deze uitspraak maatregelen genomen om te voldoen aan de hierboven geschetste Vinter-toets. Hiervoor is op 25 november 2016 het Adviescollege Levenslanggestraften ingesteld, die de Minister van Rechtsbescherming adviseert of een gedetineerde die veroordeelt is tot levenslange gevangenisstraf, na 25 jaar detentie kan starten met het voorbereiden op een mogelijke terugkeer in de samenleving. Het Adviescollege betrekt het hele detentie dossier en hanteert bij zijn advisering vier maatstaven: (1) recidivegevaar, (2) delictgevaarlijkheid, (3) het gedrag en de ontwikkeling van de levenslanggestrafte tijdens zijn detentie en (4) de impact van van een mogelijke start van een re-integratietraject op slachtoffers en nabestaanden.[6] Als het Adviescollege een negatief re-integratie advies uitbrengt, beslist de Minister in overeenstemming met dit advies. Bij een positief re-integratie advies daarentegen kan de Minister gemotiveerd een ander besluit nemen. Uiterlijk drie jaar na de eerste beslissing over het starten van de re-integratieprocedure wordt de mogelijkheid tot gratieverlening beoordeeld. In het geval dat de veroordeelde zelf geen verzoek tot gratieverlening doet, vindt de herbeoordeling uiterlijk 28 jaar na de start van de detentie ambtshalve plaats.[7] Met deze herbeoordelingsprocedure geeft Nederland gehoor aan de verplichting van het EHRM om levenslanggestraften uitzicht te bieden op een mogelijke vrijlating, maar biedt het geen garantie dat deze gedetineerden ook daadwerkelijk vrijkomen. De Minister blijft immers vrij om een verzoek tot gratieverlening af te wijzen. 

Discussie omtrent de Nederlandse levenslange gevangenisstraf

In Nederland wordt vaak gezegd dat er niet zwaar genoeg gestraft wordt, maar als het om de levenslange gevangenisstraf gaat is niemand in Europa strenger dan Nederland.Anders dan in andere Europese landen is er geen periodieke controle om te bekijken of de straf nog noodzakelijk en legitiem is. Verder is Nederland het enige Europese land zonder regeling van voorwaardelijke invrijheidstelling en zonder een feitelijk gratiebeleid.[8] Dit in tegenstelling tot buurlanden zoals België, Duitsland en Frankrijk, waar voorwaardelijke invrijheidstelling bij een levenslange straf al na 10-15 jaar kan plaatsvinden.[9] In Nederland is gratie nog steeds de enige manier tot verkorting van de levenslange straf. Tussen 2000-2022 is er slechts 4 keer gratie verleend, terwijl er in diezelfde periode circa 40 keer een levenslange gevangenisstraf is opgelegd.[10] In 2016 is Nederland in de zaak Murray/Nederland door het EHRM veroordeeld wegens schending van het verbod op inhumane behandeling, omdat aan de zwakbegaafde Murray gedurende zijn jarenlange detentie niet de benodigde psychologische behandeling is gegeven. Door het ontbreken van elke behandeling had Murray geen enkel uitzicht op vrijlating, wat een schending is van Artikel 3 EVRM.[11] 

Stichting Forum Levenslang, een belangenorganisatie die zich inzet voor zowel het bieden van perspectief op invrijheidstelling als het voorkomen van detentieschade, heeft als schot voor de boeg een eigen wetsvoorstel gepubliceerd. Het Forum is voorstander van een regeling waarbij de veroordeelde tot levenslange gevangenisstraf voorwaardelijk in vrijheid kan worden gesteld, wanneer de detentie ten minste twintig jaar heeft geduurd. Daarbij stelt het Forum voor om de beslissing over de voorwaardelijke invrijheidstelling te laten nemen door de penitentiaire kamer van het gerechtshof Arnhem. De penitentiaire kamer heeft veel ervaring met zaken waarin sprake is van psychische en/of psychiatrische problematiek, hetgeen ook vaak aanwezig is bij levenslanggestraften.[12] De Nederlandse regeling zal dan meer overeenkomen met de praktijk in de omringende Europese landen.

Conclusie 

Volgens de huidige regeling betekent een levenslange gevangenisstraf in Nederland ook daadwerkelijk levenslang. Het opsluiten van mensen voor de rest van hun leven roept ook ethische vragen op over de balans tussen rechtvaardigheid en mensenrechten. In 2013 is er vanuit het EHRM een duidelijk antwoord gekomen op de vraag wanneer een levenslange gevangenisstraf is toegestaan. Het Hof heeft bepaald dat een levenslang veroordeelde uitzicht moet hebben op een mogelijke vrijlating en dat binnen 25 jaar na oplegging van de straf beoordeeld moet worden of de gedetineerde voldoende voortgang heeft geboekt om te werken aan een toekomstige re-integratie in de samenleving. Hiervoor is in Nederland het Adviescollege Levenslanggestraften ingesteld, die belast is met de taak om de Minister van Rechtsbescherming advies te geven over een mogelijke herbeoordelingsprocedure. Desondanks blijft er discussie bestaan over de bestaande, strenge regeling in Nederland, waardoor er voor bepaalde levenslang gestraften zo goed als geen perspectief bestaat voor een leven buiten een penitentiaire inrichting. Een mogelijke oplossing is een wetswijziging met als gevolg dat een voorwaardelijke invrijheidstelling ook bij een levenslange gevangenisstraf kan worden toegepast. Uiteindelijk is het aan de wetgever om een afweging te maken tussen het zwaar straffen van criminelen en het waarborgen van mensenrechten. 

Eindnoten

[1] ‘Vroeger & nu’, forumlevenslang.nl. 

[2] ‘Hoe lang is een levenslange gevangenisstraf?’, slachtofferwijzer.nl.

[3] 'Levenslang’, rechtspraak.nl.

[4] ‘Levenslange gevangenisstraf’, pilp.nu.

[5] EHRM 9 juli 2013, (Vinter en anderen/Verenigd Koninkrijk), para. 120 en 122.

[6] ‘Over het Adviescollege Levenslanggestraften’, adviescollegelevenslanggestraften.nl

[7] ‘Taken en werkwijze’, adviescollegelevenslanggestraften.nl

[8] ‘Levenslange gevangenisstraf’, pilp.nu.

[9] ‘Factsheet: Feitelijke gegevens over de levenslange gevangenisstraf Stand van zaken juli 2011’, forumlevenslang.nl, p. 43.

[10] ‘Het aantal levenslanggestraften per 8 juli 2022’, forumlevenslang.nl.

[11] W.F. van Hattum, ‘Murray: Europa legt Nederland onder het vergrootglas’, forumlevenslang.nl.

[12] ‘Wetsvoorstel: Wijziging van het Wetboek van Strafrecht en de Wet op de rechterlijke organisatie in verband met de aanpassing van de regeling van voorwaardelijke invrijheidstelling voor levenslanggestraften’, forumlevenslang.nl,  p. 17.