Simon van der Aa

De PIJ-maatregel; nuttig of nutteloos? Door Saskia van der Velden

De PIJ-maatregel staat voor plaatsing in een inrichting voor jeugdigen. In deze column een uitleg van wat de PIJ-maatregel precies inhoudt, wat is zijn doel, wat zijn de voordelen en nadelen en werkt het nou eigenlijk wel? Leiden de jeugdigen na een PIJ-maatregel een zorgeloos burgerlijk en niet crimineel leven?

Wat is de PIJ-maatregel?

“De PIJ-maatregel is een behandelmaatregel voor jeugdigen bij wie er sprake is van een ontwikkelingsstoornis of psychische aandoening. In de volksmond wordt deze maatregel meestal aangeduid als 'jeugd-TBS'. De maatregel wordt sinds 1 juli 2011 opgelegd voor de duur van drie jaar, waarvan het laatste jaar voorwaardelijk. Bij een geweldsmisdrijf of een zedenmisdrijf kan de maatregel verlengd worden tot vijf jaar, waarbij het laatste jaar voorwaardelijk is. Wanneer er tevens sprake is van een gebrekkige ontwikkeling of een ziekelijke stoornis van de geestesvermogens, kan de maatregel nogmaals met twee jaar worden verlengd. De maximale duur van de PIJ-maatregel bedraagt daarmee zeven jaar, waarvan het laatste jaar weer voorwaardelijk is. Als een jeugdige gedeeltelijk (on)toerekeningsvatbaar wordt geacht, kan een PIJ-maatregel in combinatie met een jeugddetentie worden opgelegd.”[i]

De vrijheidsbenemende PIJ-maatregel is de vervanging van de twee vrijheidsbenemende maatregelen (jeugd-tbr en plaatsing in een inrichting voor buitengewone behandeling) die tot 1 september 1995 golden. Voorheen was de oplegging ervan niet afhankelijk van een oordeel over de geestvermogens van de jeugdige.[ii]

Art 77s lid 1 Sr

Het wetboek van strafrecht geeft aan dat de PIJ-maatregel opgelegd kan worden als er aan drie voorwaarden wordt voldaan.

1. Misdrijf waarvoor de wet een gevangenisstraf van vier jaar of meer stelt of een misdrijf omschreven in sub a van dit artikel.
2. De veiligheid van anderen dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen het opleggen van die maatregel eist.
3. De maatregel moet in het belang zijn van een zo gunstig mogelijke verdere ontwikkeling van verdachte.

Doel van de PIJ-maatregel

De PIJ-maatregel is met name bedoeld om de jeugdige de opvoeding, verzorging en behandeling te geven die nodig worden geacht en daarmee te voorkomen dat hij recidiveert: de beveiliging van de samenleving is een andere belangrijke doelstelling van de maatregel die nauw aansluit bij de voorgaande doelstelling.[iii] Voor een jongere met een PIJ-maatregel wordt een perspectiefplan opgesteld. In dit plan staan de resultaten waartoe de behandeling moet leiden én de wijze waarop de inrichting de resultaten wil behalen.[iv]

Voordelen van de PIJ-maatregel

Wanneer jeugdigen de PIJ-maatregel opgelegd krijgen komen zij terecht in een, zoals Goffman[v] stelt, totale institutie. Een totale institutie is te herkennen aan vier kenmerken.

1. Geen scheiding tussen de drie levenssferen van slapen, werken en recreëren. Dit is het centrale kenmerk.
2. Elke onderdeel van de dagelijkse activiteiten vindt plaats in het gezelschap van een groep anderen. Die groep anderen worden allemaal op dezelfde manier behandeld en worden geacht allemaal hetzelfde te doen.
3. Alle dagelijkse activiteiten zijn onderworpen aan een strak (formeel) schema.
4. De diverse gedwongen activiteiten worden samengevoegd tot een rationeel plan en dat plan is gerelateerd aan de doelstelling van de inrichting.

Bovenstaande brengt regelmaat aan in het leven van de jeugdige. Tijdens de PIJ-maatregel houdt dit onder andere in dat de volledige dagen gevuld zijn en de jeugdige verplicht naar school gaat in de justitiële jeugdinrichting.[vi] Dit voorkomt ander deviant gedrag zoals spijbelen. Naast dat de PIJ-maatregel een sanctie is binnen het jeugdstrafrecht is het niet alleen een vrijheidsbenemende maatregel. Zoals eerder in het doel van de PIJ-maatregel werd besproken is het de bedoeling dat de jeugdige ook wat leert tijdens de periode van de PIJ-maatregel. Door middel van de TOPs! groepstraining wordt er gewerkt aan positief denken en doen. Jongeneren worden getraind en begeleid in sociale vaardigheden, morele keuzes maken en het leren omgaan met boosheid.[vii] De behandeling binnen de PIJ-maatregel is zo opgebouwd dat het einde zich logischerwijs richt op de terugkeer in de samenleving. Er wordt per jeugdige gekeken wat hij of zij nodig heeft om juist begeleid te worden, ook is het nog mogelijk om net al bij jeugddetentie een scholings- en trainingsprogramma (STP) te volgen. Tijdens dat programma verblijft de jeugdige al buiten de inrichting. Wanneer de PIJ-maatregel, eventueel voorwaardelijk, is beëindigd begint de nazorg van de PIJ-maatregel. Deze wordt verzorgd door jeugdreclassering en de gemeente. De PIJ-maatregel is dus intensief maar niet gericht op vergelding van de gemaakte misstappen van de jeugdige. Het is volledig gericht op het voorkomen van recidive en het bieden van handvaten aan de jeugdige.

Nadelen van de PIJ-maatregel

Het verblijf in een totale institutie kan een aanslag op iemand zijn identiteit zijn.  Door alle verschillende omstandigheden kan je in de institutie niet jezelf zijn.[viii]

Hoewel de PIJ-maatregel in theorie een helder en duidelijk doel heeft zijn de recidive cijfers onder jeugdigen hoog. “De tweedejaarsrecidive van minderjarige daders waarbij een strafzaak is afgedaan volgens het jeugdstrafrecht laat sinds 2007 jaarlijks een daling zien. Van de minderjarige strafrechtelijke daders uit 2011 wordt 32% binnen twee jaar opnieuw door justitie vervolgd wegens een misdrijf, tegen 37% van degene die in 2007 een sanctie kregen opgelegd.”[ix] Deze hoge cijfers stemmen somber over het rendement van de PIJ-maatregel. Ook stond de PIJ-maatregel bekend om lange wachtlijsten, een gebrek aan effectieve behandelprogramma’s en onvoldoende deskundig personeel.[x]

Verbeteringen

Bovengenoemde nadelen spelen al langer binnen de PIJ-maatregel. Zodoende zijn er ook al verscheidende ideeën ter verbetering opgesteld. Op 10 juli 2016 werd een verbeterprogramma aangekondigd onder de noemer, de PIJ-brief.[xi] In de PIJ-brief werden verbeteringen aangekondigd zoals het aantrekken van hoger gekwalificeerd personeel, verkleinen van de behandelgroepen, meer aandacht voor de effectiviteit van de gebruikte gedragsinterventies en meer aandacht voor de aanpak van de wachtlijsten en doorlooptijden.[xii] Naast de PIJ-brief was er destijds ook nog een rapport met verbeter ideeën van de Raad voor Strafrechttoepassing en Jeugdbescherming onder ne naam van “pij” naar “bij”. Daarnaast kwamen er twee kritische rapporten in het najaar van 2007 van Inspectie Jeugdzorg en de Algemene Rekenkamer.[xiii]

Naar aanleiding hiervan werden verschillende maatregelen aangekondigd.[xiv] Een verandering die daardoor is doorgevoerd is dat iedere jeugdinrichting nu werkt met dezelfde basismethodiek, bekend onder de naam YOUTURN. De inhoud van dit programma is besproken onder de voordelen van de PIJ-maatregel. De PIJ-maatregel had grondige verbeteringen nodig en de PIJ- maatregel staat dan ook onder de aandacht van het ministerie van Veiligheid en Justitie.[xv] Ook na het doorvoeren van de verbeteringen en dus de start van YOUTURN, is er door het WODC weer een rapport opgesteld betreffende de effectiviteit van de PIJ-maatregel. In de samenvatting is de volgende conclusie te vinden. ”Jongeren met een PIJ-maatregel laten hoge recidive zien, maar de eerste recidive na de PIJ-maatregel is minder ernstig dan het delict waarvoor de PIJ-maatregel is opgelegd.”[xvi]

Conclusie

De PIJ-maatregel is ontstaan uit een duidelijk doel. Het terugbrengen onder recidive onder jeugdigen en het beveiligen van de samenleving. De laatste jaren zijn de cijfers van recidive onder jeugdigen ook aan het dalen. Ondanks de daling zijn de cijfers nog steeds hoog maar het is dan ook onredelijk om te verwachten dat het recidive probleem in één keer op te lossen is. De misdrijven die een jeugdige met eerder opgelegde PIJ-maatregel pleegt is minder ernstig dan het misdrijf waar hij de PIJ-maatregel voor kreeg. Om dit mee te nemen in een conclusie dat de PIJ-maatregel dus effectief is vind ik te ver gezocht. In het programma YOUTURN wordt aandacht besteed aan het maken van morele keuzes. Blijkbaar wordt er ook na het programma alsnog, in hoge mate, voor criminaliteit gekozen. Ik wil eindigen met een ander perspectief: volgens de laatste cijfers zijn 68% van de jongeren na oplegging van de PIJ-maatregel niet nogmaals veroordeeld voor het plegen van een misdrijf.

[i] PIJ-maatregel (Plaatsing in een Inrichting voor Jeugdigen), www.dji.nl; laatst geraadpleegd 02-12-2017.

[ii] Prof. Mr. Mariëlle Bruning, Prof. Mr. Ton Liefaard, prof. mr. Paul Vlaardingerbroek, Jeugdrecht en jeugdhulp, Reed Business Information: Amsterdam, p.692.

[iii] Prof. Mr. Mariëlle Bruning, Prof. Mr. Ton Liefaard, prof. mr. Paul Vlaardingerbroek, Jeugdrecht en jeugdhulp, Reed Business Information: Amsterdam, p.692.

[iv] Jeugddetentie en plaatsing in een inrichting voor jeugdigen (PIJ-maatregel), factsheet van het Openbaar Ministerie: december 2010, www.om.nl, laatst geraadpleegd 02-12-2017. 

[v] Erving Goffman, Totale instituties, Universitaire Pers Rotterdam: 1975, p 13-20.  

[vi] YOUTURN, informatieblad voor ouders, www.hetpoortje.nu, laatst geraadpleegd 02-12-2017.

[vii] YOUTURN, informatieblad voor ouders, www.hetpoortje.nu, laatst geraadpleegd 02-12-2017.

[viii] Erving Goffman, Totale instituties, Universitaire Pers Rotterdam: 1975, p 13-20.

[ix] A.M. van der Laan en H. Goudriaan, monitor jeugdcriminaliteit: ontwikkelingen in de jeugdcriminaliteit van 1997 tot 2015, www.cbs.nl, laatst geraadpleegd 02-12-2017, p. 79.  

[x] Prof. Mr. Mariëlle Bruning, Prof. Mr. Ton Liefaard, prof. mr. Paul Vlaardingerbroek, Jeugdrecht en jeugdhulp, Reed Business Information: Amsterdam, p.704.

[xi] Kamerstukken II 2005/06, 24 587 en 28 741, 183.

[xii] Prof. Mr. Mariëlle Bruning, Prof. Mr. Ton Liefaard, prof. mr. Paul Vlaardingerbroek, Jeugdrecht en jeugdhulp, Reed Business Information: Amsterdam, p.704.

[xiii] Inspectie Jeugdzorg e.a., Veiligheid in justitiële jeugdinrichtingen. Opdracht met risico’s, Utrecht, september 2007.

Algemene Rekenkamer, Detentie, behandeling en nazorg criminele jongeren, Den Haag, 4 oktober 2007.

[xiv] Kamerstukken II 2007/08, 24 587 en 28 741, 232.

[xv] Prof. Mr. Mariëlle Bruning, Prof. Mr. Ton Liefaard, prof. mr. Paul Vlaardingerbroek, Jeugdrecht en jeugdhulp, Reed Business Information: Amsterdam, p.705.

[xvi] M. Kempes, samenvatting; overzicht van onderzoek naar de PIJ-maatregel tussen 2006 en 2011, Den Haag 2012.