Simon van der Aa

Door Susan Lek

“Na meer dan 100 jaren van strijd over de afschaffing van de doodstraf werd de vraag gesteld: ‘Kan met grond beweerd worden, dat de tijd der beslissing, ook voor Nederland, nog niet gekomen is?’. De regering ontkent deze vraag overtuigend. Zij acht het tijdstip genaderd. Zonder enig gevaar voor de openbare rust en veiligheid kan de doodstraf verdwijnen uit het Nederlandse strafrecht.” Deze zinnen werden opgenomen in de memorie van toelichting uit 1870 over de afschaffing van de doodstraf in Nederland.[1] Zoals uit deze memorie van toelichting en uit andere bronnen blijkt, is er een lange strijd geweest over de afschaffing van de doodstraf. Waarom werd in 1870 de doodstraf dan toch afgeschaft? In dit artikel zal worden ingegaan op het keerpunt omtrent de afschaffing van de doodstraf in Nederland, en zal worden ingegaan op regels omtrent de doodstraf in andere landen.

De doodstraf is er al zolang er mensen zijn. Het type misdrijf waarvoor men kan worden veroordeeld tot de doodstraf en de wijze van de executie is in de loop van de geschiedenis vaak veranderd. Tot het jaar 1100 was het gebruikelijk dat een persoon of een familie zelf voor zijn, haar of hun rechten opkwam, indien hier inbreuk op werd gemaakt. Het principe ‘oog om oog, tand om tand’ was in die tijd het uitgangspunt voor de strafmaat. De aard van de inbreuk bepaalde dus de straf. Het mishandelen van iemand werd opgelost met geweld en vrouwenroof of moord werd bestraft met de doodstraf.[2] De wijze waarop de doodstraf ten uitvoer werd gelegd, gebeurde op verschillende manieren. Het ophangen aan de galg was de wijze die vaak werd gebruikt bij de gewone man. Onthoofding werd toegepast bij de welgestelden omdat dit de mildste wijze was, mits dit vakkundig werd uitgevoerd. Andere vormen van de doodstraf die werden toegepast waren verbranding, wurging, verstikking, verdrinking, het levend begraven en radbraken. Bij het radbraken werden de botten van de terechtgestelde gebroken door slagen met een stok. Meestal werd er na het breken van de botten een genadeslag gegeven op het hart.[3] In een aantal gebieden in West-Europa ontstond een alternatieve bestraffing. Delicten konden op deze plaatsen worden bestraft met het betalen van geldboetes of door het betalen van boetes in de vorm van goederen. In deze gebieden werd de doodstraf veel minder vaak toegepast dan in andere gebieden.[4]

            Vanaf 1100 verdwenen de alternatieve bestraffingen. Er ontstond een staatsstrafrecht waarbij vooral lijfstraffen aan de orde waren. Gedacht kan worden aan het afkappen van de hand en het uitsteken van de ogen. De executiemethoden die in die tijd werden gebruikt waren de methoden waarbij men het meeste pijn leed. Er waren geen regels over wanneer de doodstraf moest worden opgelegd. De keuze lag altijd bij de rechter. In de loop van de eeuwen werd de doodstraf bij steeds meer delicten en misdrijven opgelegd. Op deze manier probeerde men de criminaliteit te bestrijden. In de tijd van de verlichting begon men zich te verzetten tegen de wreedheid van het strafsysteem. Men begon de overheid te zien als een voortvloeisel van de mens, dat was ontstaan uit een overeenkomst tussen vrije en gelijke mensen. Het staatsstrafrecht met haar lijfstraffen paste hier niet bij.[5] Er ontstond een billijker systeem waarbij de rechter zocht naar bewijs en waarbij de verdachte zich mocht verdedigen. Ook kwam er in deze tijd een opmars van alternatieve straffen zoals vermogensstraffen.[6]

            In 1811 werd de Code Pénal in Nederland ingevoerd. De Code Pénal was het Franse strafrechtboek dat werd ingevoerd omdat Nederland in die tijd onderdeel was van het Franse keizerrijk. Vanaf de invoering van dit wetboek had de rechter niet meer de keuze, maar de verplichting om de doodstraf op te leggen. Hij moest bijvoorbeeld bij vergrijpen zoals een aanslag op de koning, doodslag, valsmunterij en diverse soorten van roof, de doodstraf opleggen. Niet iedereen was het eens met de Code Pénal. De lijfstraffen waren nog in overvloed aanwezig en men kon de doodstraf opgelegd krijgen voor een misdrijf waar in beginsel geen doodstraf op stond, indien men al eerder een misdrijf had gepleegd. Dit leidde in 1854 tot een wetswijziging waarbij de mensonterende lijfstraffen, zoals het brandmerken, werden afgeschaft en de doodstraf voor een aantal vergrijpen werd omgezet in een levenslange tuchthuisstraf. Een tuchthuisstraf is vergelijkbaar met een gevangenisstraf.[7] De executie kon in deze tijd plaatsvinden door onthoofding door middel van een zwaard óf door ophanging. Ophanging was de meest gebruikelijke methode.

 In Nederland had een terdoodveroordeelde de mogelijkheid om een gratieverzoek in te dienen. Gratie kon worden verleend om mogelijke fouten te corrigeren, om de wreedheid van de bestraffing te verzachten en als tegenwicht voor de starheid in het strafrecht.[8] Door de gratievoorziening werd de doodstraf vaak omgezet in een levenslange tuchthuisstraf. Zo werd tussen 1841 en 1850 de doodstraf 115 keer opgelegd, waarvan er 10 daadwerkelijk werden uitgevoerd. Tussen 1851 en 1860 werd de doodstraf 79 keer opgelegd, waarvan 8 veroordeelden daadwerkelijk werden geëxecuteerd. In 1860 werd in Nederland het laatste doodvonnis ter bestraffing van een misdrijf in tijd van vrede ten uitvoer gebracht.[9] Johannes Nathan was schuldig bevonden aan de moord op zijn schoonmoeder en werd op 31 oktober 1860 in Maastricht opgehangen. 

De afschaffing in Nederland

Op 22 november 1862 werd het wetvoorstel tot de afschaffing van de doodstraf in Nederland ingediend. In het wetsontwerp werd opgenomen dat de doodstraf niet meer kon worden opgelegd, tenzij het een misdrijf uit een militaire strafwet betrof dat in oorlogstijd werd begaan.[10]

Uit de memorie van toelichting blijkt dat de regering het nodig achtte om mee te gaan met de ontwikkelingen in Nederland. De regering stelde dat het beschaafde volk van mening was dat de doodstraf niet meer in de normale maatschappelijke toestand paste. Er was echter nog een belangrijke reden die tot de afschaffing leidde. De doodstraf paste niet meer binnen het strafrechtstelsel. Op drie vereisten die werden gevorderd van elke straf in het deugdelijke strafstelsel, schoot de doodstraf te kort. Zo was er bij de doodstraf geen sprake van deelbaarheid. Indien iemand als dader van een misdrijf waar de doodstraf op stond werd aangemerkt, kon bijvoorbeeld niet worden gekozen voor een iets lagere straf als er sprake was van een verzachtende omstandigheid. Enkel de doodstraf kon voor zo’n misdrijf worden opgelegd en naar omstandigheden van het geval werd niet gekeken. Ook voldeed de doodstraf niet aan het herroepingsvereiste. Omdat de rechter een mens is en om deze reden feilbaar is, moet er een mogelijkheid zijn om een zaak te kunnen herroepen. Een mogelijkheid om de doodstraf terug te draaien is er natuurlijk niet, en om deze reden is het niet verenigbaar met het herroepingsvereiste. Het derde vereiste waar de doodstraf niet aan voldeed was de zedelijke verbetering. Men was van mening dat een dader de mogelijkheid moet hebben om zich te kunnen bekeren. Sommige mensen vonden dat dit vereiste niet werd geschonden met de doodstraf, omdat het stervensuur de plotselinge bekering teweeg kon brengen. Hier werden echter vraagtekens achter gezet, omdat men zich afvroeg of de plotselinge bekering wel echt was, of dat dit werd verzonnen zodat de executie niet zou intreden. Uiteindelijk werd de doodstraf toch in strijd met het vereiste van zedelijke verbetering verklaard.[11] Eén van de redenen dat de doodstraf niet eerder werd afgeschaft, was omdat de doodstraf een afschrikkende werking had. Uit de memorie van toelichting blijkt dat deze grond echter niet kan opwegen tegen de drie voorgaande beginselen uit het strafstelsel.[12]

Om verschillende redenen waren er ook mensen die vonden dat de doodstraf niet moest worden afgeschaft. Zo voerden een aantal mensen aan dat de doodstraf wel de beste straf voor moord moest zijn, omdat deze straf in alle tijden en bij alle volkeren werd opgelegd voor moord. Ook waren bepaalde mensen van mening dat de hoogste straf buiten de doodstraf, een levenslange tuchthuisstraf, te licht was voor de zwaarste misdrijven. Sommigen stelden dat God de staat het recht had gegeven om bij bepaalde misdrijven met de dood te straffen, en om deze reden zou dit dan ook in alle tijden moeten gebeuren. Ook was er de angst dat een andere straf geen afschrikkende werking zou hebben. Bijna al deze argumenten werden weerlegd door het feit dat men van mening was dat mee moest worden gegaan met de maatschappelijke ontwikkelingen in Nederland.[13]

Omdat de meerderheid van de Nederlandse maatschappij niet meer achter de doodstraf stond en omdat de doodstraf niet meer binnen het strafstelsel paste, werd in 1870 de doodstraf afgeschaft. Zoals al eerder werd gezegd, was de regering van mening dat de doodstraf zonder enig gevaar voor de openbare rust en veiligheid kon worden afgeschaft. Ter vervanging van de doodstraf werd een levenslange of langdurige tuchthuisstraf opgelegd. De doodstraf bleef wel gehandhaafd bij twee soorten militaire misdrijven in tijd van oorlog. De eerste soort militaire misdrijven zijn misdrijven die alleen in tijd van oorlog kunnen worden gepleegd, zoals verraad of spionage. Het tweede soort misdrijf zou ook buiten de oorlog kunnen worden gepleegd, maar zou dan geen dreigend karakter hebben. Hierbij kan worden gedacht aan misdaden tegen de militaire dienst, zoals het niet opvolgen van orders. Indien een misdrijf uit een van deze twee categorieën werd gepleegd in tijd van vrede, werd dit bestraft met een tuchthuisstraf.[14] In 1983 werd de Grondwet herzien. In artikel 114 van de Grondwet werd opgenomen dat niemand meer kan worden veroordeeld tot de doodstraf, ook niet bij het plegen van een militair misdrijf. In 1952 werd in Nederland voor het laatst de doodstraf voor het plegen van een militair misdrijf ten uitvoer gebracht. Op 21 maart werden twee executies uitgevoerd door middel van een vuurpeloton. Een Duitser die ten tijde van de tweede wereldoorlog SD-chef was in Leeuwarden en een Nederlandse SS’er werden geëxecuteerd voor de misdaden die zij hadden gepleegd in de oorlog.[15]

De doodstraf in Europa

Nederland was een van de eerste landen in Europa die de doodstraf afschafte. Tot het einde van de 20e eeuw ontbrak een Europese regelgeving die de doodstraf verbood. Er zijn een aantal verdragen die aan de ontwikkeling van de doodstraf in Europa hebben meegeholpen.

In 1953 trad het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden in werking. In artikel 2 van dit verdrag werd opgenomen dat niemand opzettelijk van het leven mocht worden beroofd, tenzij dit gebeurde ten uitvoerlegging van een vonnis van een rechtbank, wegens een misdrijf waar de doodstraf op stond. In 1976 trad het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten in werking. In dit verdrag werd opgenomen dat iedereen het recht op leven heeft en dat niemand naar willekeur van het leven mag worden beroofd. De overheid heeft de plicht om het leven van haar burgers te beschermen. Het woord willekeur ziet echter op een uitzondering, namelijk de doodstraf indien deze is opgenomen in het wetboek voor bepaalde misdrijven. In dit internationale verdrag werden voor het eerst beperkingen opgenomen betreffende de doodstraf. Zo mocht de doodstraf alleen worden opgelegd voor ernstige misdrijven. Personen die jonger dan achttien waren konden niet meer worden veroordeeld tot de doodstraf, en zwangere vrouwen mochten niet worden geëxecuteerd. Ook kreeg iedere ter dood veroordeelde vanaf dat moment het recht om gratie of verzachting van het vonnis aan te vragen.[16] In 1983 ging men nog een stapje verder. In het zesde protocol van het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden werd bepaald dat het verboden is om de doodstraf op te leggen in tijd van vrede. In het tweede protocol van het Internationale Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten uit 1989 werd deze regel ook opgenomen. Hierbij werden de aangesloten landen gestimuleerd om de doodstraf in zijn geheel uit het wetboek te verwijderen. In 2002 trad het dertiende protocol van het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden in werking. In dit protocol werd bepaald dat de doodstraf in alle gevallen verboden is.[17] Voorgaande verdragen werden niet door alle landen geratificeerd. Tussen de landen waar de verdragen wel in werking zijn getreden, zit veel verschil in data van ratificatie. Zo is het zesde protocol van het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden in Nederland in 1986 in werking getreden, en in België in 1999. Niet alleen het Internationale Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten en het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden namen bepalingen op over de doodstraf. Ook de Conventies van Genève bijvoorbeeld legden beperkingen op.[18] Al deze verdragen hebben gezorgd voor een ontwikkeling omtrent de doodstraf in bepaalde Europese landen. De Europese regelgeving heeft ertoe geleid dat de doodstraf in álle landen van Europa is afgeschaft. In het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie werd in 2002 opgenomen dat niemand mag worden veroordeeld tot de doodstraf. Landen die willen toetreden tot de Europese Unie moeten de doodstraf uit hun wet halen, zoals Turkije dit deed in 2002.[19]

De doodstraf in de rest van de wereld

Wereldwijd wordt de doodstraf nog in 22 landen effectief toegepast. China voert van deze landen de meeste executies uit.[20] Niet alleen voor gewelddadige misdrijven wordt in dit land de doodstraf opgelegd, maar ook voor bijvoorbeeld drugshandel of het verzetten tegen de regering.[21] Executie vindt hier plaats door middel van een nekschot of door middel van een dodelijke injectie. Uit cijfers blijkt dat China in totaal meer executies uitvoert dan alle andere landen die de doodstraf toepassen bij elkaar.[22] Vanaf het einde van de 20ste eeuw heeft China beperkingen opgenomen bettreffende de doodstraf. Zo kunnen alleen hogere rechtbanken de doodstraf opleggen en kunnen minderjarigen hiertoe niet worden veroordeeld. Ook is het in China mogelijk om een voorwaardelijke doodstraf opgelegd te krijgen. De executie wordt twee jaar uitgesteld en bij goed gedrag wordt de straf omgezet in een levenslange gevangenisstraf.[23]

            Er zijn twee westerse landen waar de doodstraf nog wordt toegepast, namelijk de Verenigde Staten en Japan. In 31 staten van de Verenigde Staten kan de doodstraf nog worden opgelegd. De reden hiervoor is dat men vindt dat de strafmaat rechtvaardig is voor bepaalde misdrijven en dat het ter afschrikking dient.[24] Het bijzondere in Amerika is dat niet alle staten dezelfde misdrijven bestraffen met de doodstraf. Openbare aanklagers maken hier veel gebruik van. Is bijvoorbeeld een minderjarig slachtoffer ontvoerd in de ene staat maar verkracht in de andere staat, dan zal de openbare aanklager de verdachte aanklagen in de staat waar de doodstraf op het verkrachten van minderjarigen staat. Bij de executie wordt vrijwel altijd de dodelijke injectie gebruikt als executiemethode. De elektrocutie, vergassing, ophanging en het vuurpeloton zijn in een aantal staten echter nog niet afgeschaft.[25] In Japan wordt de doodstraf in het geheim voltrokken. Terdoodveroordeelden horen op de dag zelf pas dat zij worden geëxecuteerd. De familieleden van de geëxecuteerde horen dit pas na de executie. De methode die wordt gebruikt is ophanging.[26] In een aparte ruimte zijn drie knoppen bevestigd die door drie mensen tegelijk worden ingedrukt. Eén van deze knoppen voert de executie uit. Door het tegelijk indrukken van de knoppen is het onduidelijk wie de executie ten uitvoering heeft gebracht, en is het dus onduidelijk wie de beul is.[27] In Japan wordt naar negen criteria gekeken voor het opleggen van de doodstraf. Dit zijn bij moord de graad van valsheid, het motief van de dader, de wijze waarop het slachtoffer is vermoord, het aantal vermoorde slachtoffers, de gevoelens van de naaste familie van de slachtoffers, de impact op de Japanse maatschappij, de leeftijd van de dader en het schuldbesef van de dader.[28] Steeds meer Japanners zijn tegen de doodstraf, maar de meerderheid, ongeveer 80%, vindt het nog steeds de juiste straf.[29]

            In een deel van de islamitische landen is de doodstraf nog niet afgeschaft. Deze landen maken gebruik van het islamitische recht en zijn van mening dat de islamitische geschriften de doodstraf toestaan. De misdrijven waarop de doodstraf kan worden opgelegd, kan worden verdeeld in twee soorten misdrijven. Dit zijn de misdrijven moord en het scheppen van wanorde. Onder wanorde worden verschillende misdaden gerekend, zoals overspel, verkrachting en het niet langer aanhangen van het geloof, de islam. Het verschilt per land of, en welke vormen van, het scheppen van wanorde als misdrijf worden aangemerkt en daadwerkelijk met de dood worden bestraft.[30] De executie kan plaatsvinden door onthoofding, het vuurpeloton, ophanging of steniging. Het hangt per land af welke methode wordt gebruikt en ook of de executie openbaar plaatsvindt. De openbare executies dienen ter afschrikking.[31] Orthodoxe moslims zijn van mening dat de doodstraf niet mag ontbreken in de islamitische wet. Veel islamitische landen zijn echter van mening dat de straffen uit de islamitische wet verouderd zijn en dat er moet worden meegegaan met de ontwikkelingen in het land.

            Europa streeft naar wereldwijde afschaffing van de doodstraf. Uit verschillende kamerbrieven en rapportages blijkt dat Nederland, al dan niet in Europees verband, zich ook inzet voor de wereldwijde afschaffing.[32] Ook private organisaties zoals Amnesty International en Hand Off Cain voeren actie tegen de doodstraf. 10 Oktober is uitgeroepen tot werelddag tegen de doodstraf.[33]

Conclusie

Na een lange geschiedenis aangaande de doodstraf is deze straf in Nederland in 1870 afgeschaft. De redenen hiertoe waren dat het volk niet meer achter de straf stond door de maatschappelijke ontwikkelingen in Nederland, en dat de doodstraf niet meer binnen het strafrechtstelsel paste. Ook in Europa werd de doodstraf in de loop van de tijd afgeschaft. In zowel het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden als het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie is het verbod op de doodstraf opgenomen. In 22 landen wordt de doodstraf nog effectief ten uitvoer gebracht. China is het land met de meeste geëxecuteerde terdoodveroordeelden. In dat land worden zowel bepaalde gewelddadige misdrijven als niet gewelddadige misdrijven bestraft met de doodstraf. Een dodelijke injectie of het nekschot zijn de executiemethodes van dit land. Ook de Verenigde Staten en Japan voeren de doodstraf nog uit. In de Verenigde Staten bepaalt elke staat, die behoren tot de 31 staten die de doodstraf opleggen, zelfstandig welke misdrijven worden bestraft met de doodstraf. De gebruikelijke executiemethode in de Verenigde Staten is de dodelijke injectie maar elektrocutie, vergassing, ophanging en het vuurpeloton zijn in een aantal staten nog niet afgeschaft. In Japan wordt de doodstraf uitgevoerd door middel van ophanging. De executie vindt in het geheim plaats. De terdoodveroordeelde hoort op de dag zelf pas dat hij gaat worden geëxecuteerd. Ook in een groot deel van de islamitische landen wordt de doodstraf nog opgelegd. Men kan veroordeeld worden tot de doodstraf door het plegen van een moord of voor het scheppen van wanorde. De executie vindt in het openbaar plaats en geschiet door onthoofding, het vuurpeloton, ophanging of steniging. Wereldwijd wordt gestreden tegen de doodstraf. Niet alleen Nederland en Europa komen op tegen de doodstraf maar ook private organisaties. 10 Oktober is uitgeroepen tot werelddag tegen de doodstraf.

--------------

Eindnoten 

[1] Kamerstukken II 1869/70, 80, 3 p. 785.

[2] Amnesty International, Over de doodstraf, Amsterdam: Amnesty International Nederland1985, p. 5.

[3] W. Van der Sanden & H. Luning (red.), Over galg en rad. Executieplaatsen in Drenthe, Zwolle: Uitgeverij Waanders 2010, p. 69.

[4] Amnesty International, Over de doodstraf, Amsterdam: Amnesty International Nederland1985, p. 7.

[5] Amnesty International, Over de doodstraf, Amsterdam: Amnesty International Nederland1985, p. 7-10.

[6] W. Van der Sanden & H. Luning (red.), Over galg en rad. Executieplaatsen in Drenthe, Zwolle: Uitgeverij Waanders 2010, p. 136-137.

[7] H. Hoekstra, Het hart van de natie. Morele verontwaardiging en politieke verandering in Nederland 1870-1919, Amsterdam: Wereldbibliotheek 2005, p. 24-25.

[8] Amnesty International, De doodstraf in geen geval, Amsterdam: Amnesty International Nederland 1989, p. 36-37.

[9] W.C.L. van der Grinten, Rechtmatigheid van de doodstraf, Nijmegen: De gelderlander 1937, p. 90.

[10] Kamerstukken II 1869/70, 80, 2 p. 785.

[11] Kamerstukken II 1869/70, 80, 3 p. 785-791.

[12] Kamerstukken II 1869/70, 80, 2 p. 792.

[13] A. Ruhranus, De doodstraf in Nederland: de doodstraf moet zoo spoedig mogelijk uit het algemeene Nederlansche strafregt verdwijnen, Den haag: Belifante 1865, p. 9-25.

[14] Kamerstukken II 1869/70, 80, 3 p. 794-797.

[15] ‘De laatste doodstraf’ Andere Tijden 6 december 2005, anderetijden.nl (zoek op: de laatste doodstraf).

[16] Amnesty International, De doodstraf in geen geval, Amsterdam: Amnesty International Nederland 1989, p. 38-40.

[17] Kamerstukken II, 2007/08, 31263, 1.

[18] Amnesty International, Over de doodstraf, Amsterdam: Amnesty International Nederland1985, p. 16.

[19] ‘Parlement Turkije schaft doodstraf af’, nrc 3 augustus 2002, nrc.nl (zoek op: Turkije schaft doodstraf af).

[20] ‘Death sentences and executions 2014’. Een rapport van Amnesty International, London: Amnesty International 2015, p. 2-3. 

[21] A. Scobell, ‘The death penalty in Post-Mao China’, The China Quarterly 1990, alf. 123 p. 507-509.

[22] ‘De doodstraf’, https://www.aivl.be/sites/default/files/bijlagen/fototentoonstellingdoodstraf.pdf.

[23] Amnesty International, De doodstraf in geen geval, Amsterdam: Amnesty International Nederland 1989, p. 193.

[24] ‘De doodstraf’, https://www.aivl.be/sites/default/files/bijlagen/fototentoonstellingdoodstraf.pdf.

[25] ‘Everything you need to know about executions in the United States’, The Washington Post  1 mei 2014,  washingtonpost.com (zoek op: Death panelty: Everything you need to know about executions in the United States may 1, 2014).

[26] ‘De doodstraf’, https://www.aivl.be/sites/default/files/bijlagen/fototentoonstellingdoodstraf.pdf.

[27] ‘Japan toont executiekamer’  NOS 27 augustus 2010, nos.nl (zoek op: Executiekamer).

[28] ‘Japan dances with the death penalty’, The Japan Times 2 juli 2016, japantimes.co.jp (zoek op: Japan death penalty).

[29] E. Herber, ‘Juryleden, slachtoffers en het OM. Hervorming en continuïteit in het Japanse strafproces’, Ars Aegui 2016, afl. 10 p. 743.

[30] L. Scherdin, ‘Capital Punishment: A hazard to a sustainable criminal justice system?’ Abingdon: Routledge 2016, p. 229-230.

[31] ‘Islam: Capital punishment’ BBC 21 juni 2014, bbc.com (zoek op: Capital punishment islam).

[32] Kamerstukken II 2014/15, 32735, 130.

[33] ‘Gezamelijke oproep tot afschaffing van de doodstraf’ Rijksoverheid 10 oktober 2013, www.rijksoverheid.nl (zoek op: oproep tegen de doodstraf).