Simon van der Aa

Inleiding

Volgens Amnesty International vonden in 2023 wereldwijd 1.153 executies plaats. En dat is slechts het aantal executies.Het aantal uitgesproken doodvonnissen lag namelijk zelfs ruim twee keer zo hoog: 2.428.[1] Nederland schafte de doodstraf officieel af in 1983, zowel in vredes- als oorlogstijd. In 1860 was de laatste terechtstelling in vredestijd, maar door oorlogstijden heeft de officiële afschaffing even op zich laten wachten.[2] Inmiddels is niet alleen in Nederland[3], maar ook in de Europese Unie het verbod op de doodstraf vastgelegd in meerdere wettelijke bepalingen.[4] Toch zijn er dus nog een hele hoop landen die de dood nog wel als rechtvaardige straf beschouwen. Een daarvan is Japan, die een merkwaardig systeem hanteert omtrent de doodstraf. In dit artikel zullen de verschillende facetten van de doodstraf in Japan aan de orde komen, alsmede de wereldwijde kritiek die daarop bestaat. 

Internationaal recht 

Japan is partij bij het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (IVBPR). Artikel 6 van dit verdrag eerbiedigt het recht op leven. Landen waar de doodstraf niet is afgeschaft, mogen de straf onder strikte voorwaarden toepassen. Deze voorwaarden omvatten:

1. Strikte procedures: De doodstraf mag alleen worden opgelegd voor de ernstigste misdaden, wat betekent dat het alleen mag worden gebruikt voor de meest extreme gevallen van misdrijven.
2. Garantie van een eerlijk proces: De persoon die ter dood wordt veroordeeld moet het recht hebben op een eerlijk en openbaar proces, en de rechtszaak moet voldoen aan de internationale normen voor een eerlijk proces.
3. Moratorium en een mogelijk afschaffing: Landen moeten de doodstraf langzaam afbouwen en kunnen ervoor kiezen deze uiteindelijk af te schaffen.

In Japan wordt de doodstraf vaak als een manier gezien om zware misdaden af te schrikken, maar het wordt ook bekritiseerd omdat het niet altijd voldoet aan de strikte voorwaarden van het IVBPR, met name op het gebied van procesrecht en transparantie. 

Veroordeeld tot levenslange onzekerheid 

Japan en de Verenigde Staten zijn de enige ontwikkelde democratieën die tot op de dag van vandaag de doodstraf nog uitvoeren. Moord, roof, brandstichting en andere ernstige misdaden die leiden tot het verlies van menselijk leven zijn misdaden waarop de doodstraf staat in Japan.[5] Als een veroordeelde de doodstraf krijgt opgelegd in Japan, is de dood allicht niet eens het meest gruwelijke aspect van de straf. Het proces ernaartoe kent namelijk ernstige gebreken en onmenselijke praktijken.[6] Veroordeelden weten niet wanneer ze worden geëxecuteerd. Jarenlang zitten ze in een van de 7 detentiecentra waar de doodstraf wordt uitgevoerd. In 2021 zaten zelfs twee gevangenen al 40 jaar te wachten op hun dag des oordeels.[7] Ze leven daar in totale eenzaamheid, waar contact met medegevangenen verboden is. In een cel van 5m2 spenderen ze hun dagen, met minimaal daglicht. Opstaan mag alleen als ze toestemming hebben van de bewakers. De enige keren dat ze hun cel verlaten, is als ze douchen of familieleden op bezoek krijgen.[8] En dit betreft alleen nog de opsluiting, zonder rekening te houden met de psychologische impact van de jarenlange onzekerheid en de uiteindelijke executie. Jarenlang was er niks bekend over de wijze van executie, totdat in 2010 de Japanse media bij uitzondering een inkijk kregen in de executiekamer.[9]

De strop als straf 

Terdoodveroordeelden krijgen pas op de dag van hun executie te horen dat hun straf wordt voltrokken. Sterker nog, familieleden worden pas op de hoogte gesteld op het moment dat het kwaad al is geschied.[10] De enige methode van executie in Japan is ophanging. Het proces bestaat uit een aantal delen, verdeeld over een aantal kamers. Eerst wordt de veroordeelde de gelegenheid geboden om met een spirituele gids te praten, onder meer over zijn wensen na de dood. Vervolgens wordt hij naar een kamer begeleid met een altaar, waar hij eventueel kan bidden.[11] Tenslotte: de executiekamer. Daar worden zijn handen en knieën vastgebonden, krijgt hij een blinddoek om en de strop. De veroordeelde staat op een luik dat opent door een druk op de knop. Er zijn drie knoppen in een naastgelegen kamer, waar drie politieagenten tegelijkertijd op de knop drukken. Slechts een van de knoppen werkt. Daardoor wordt de verantwoordelijkheid verdeeld over de agenten. Op deze manier draagt geen enkele agent individueel de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van de straf.

Maatschappelijk mededogen?

Historisch gezien is er weinig in de Japanse cultuur dat duidelijk voor de doodstraf pleit, maar er zijn wel factoren in de Japanse politiek en overheid die de instandhouding helpen verklaren. De belangrijkste factor is de langdurige dominantie van een rechtse partij, die bijna onafgebroken aan de macht is geweest. De aanhoudende dominantie van een conservatieve regering is een deel van de verklaring voor het handhaven van de doodstraf in Japan. Dit volgt een patroon in Europa, waar de volledige afschaffing vaak pas plaatsvond nadat een linkse regering aan de macht kwam. Daarbij is de maatschappelijke steun voor de doodstraf nog steeds groot. Volgens David Johnsen vindt dit sentiment zijn oorsprong in morele gevoelens over vergelding, welke ongevoelig zijn voor een rationele discussie.[12] De publieke opinie laat zich leiden door gevoelens en intuïtie, meer dan door bewijs en redelijkheid. Een opiniepeiling uit 2020 wees zelfs uit dat meer dan 80% van de Japanse bevolking nog steeds voor de Doostraf is.[13] Hieruit volgt dat, ondanks het zeer discutabele proces van executie in Japan, er nog steeds brede maatschappelijke steun voor is te vinden. 

Actievoeren

Er wordt internationaal veel druk op Japan uitgeoefend om afschaffing te bewerkstelligen. Instanties als Amnesty international[14], het VN-Comité tegen Foltering[15] en zelfs de Japanse orde van advocaten[16] zetten zich actief in voor afschaffing van de doodstraf. Een recente zaak uit 2024 wijst uit hoe delicaat de hele kwestie is, toen na 45 jaar een terdoodveroordeelde toch nog werd vrijgesproken.[17] Als soevereine staat heeft Japan de bevoegdheid om zijn binnenlandse beleid zelf te bepalen. Gezien de grote maatschappelijke steun omtrent het standpunt dat de doodstraf legitiem is, lijkt afschaffing in Japan op korte termijn onwaarschijnlijk.[18]

Eindnoten

[1] https://www.amnesty.nl/wat-we-doen/themas/doodstraf/de-doodstraf-in-cijfers.

[2] https://www.amnesty.nl/encyclopedie/doodstraf-in-10-vragen#:~:text=De%20doodstraf%20werd%20in%20zijn,ge%C3%ABxecuteerd%2C%20vooral%20door%20de%20kogel.

[3] Art. 114 Grondwet. 

[4] Art. 2 lid 2 Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, zie ook  Zesde Protocol bij het Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden.

[5] Watamura, E., & Ioku, T. (2023). Wrongful Conviction Rates and Death Penalty Support: Acceptability Hypothesis in Japan. Sage Open, 13(3). https://doi-org.proxy-ub.rug.nl/10.1177/21582440231193509, p.1. 

[6] Dit is tevens in strijd met artikel 7 IVBPR. 

[7] https://www.prison-insider.com/en/articles/japon-conditions-de-detention-des-condamnes-a-mort.

[8] https://www.prison-insider.com/en/articles/japon-conditions-de-detention-des-condamnes-a-mort. 

[9] https://www.nytimes.com/2010/08/28/world/asia/28tokyo.html.

[10] https://www.prison-insider.com/en/articles/japon-conditions-de-detention-des-condamnes-a-mort.

[11]  https://www.nytimes.com/2010/08/28/world/asia/28tokyo.html.

[12] Johnson, D. T. (2020). The culture of capital punishment in Japan. Palgrave Macmillan. https://doi.org/10.1007/978-3-030-32, p. 101. 

[13] https://www.nippon.com/en/japan-data/h00640/poll-reveals-more-than-80-support-death-penalty-in-japan.html

[14] https://www.amnesty.org/en/latest/news/2021/12/japan-abhorrent-executions-crush-hopes-of-progress-under-new-prime-minister/

[15] https://www.ohchr.org/en/press-releases/2009/10/committee-against-torture-begins-review-report-japan

[16] https://www.nichibenren.or.jp/en/document/opinionpapers/230111.html.

[17] https://www.nrc.nl/nieuws/2024/09/26/na-45-jaar-is-de-langstzittende-terdoodveroordeelde-ter-wereld-toch-vrijgesproken-a4867280

[18] https://www.fidh.org/IMG/pdf/jp359a.pdf.